कैलाली ।  जानकी गाउँपालिका–७ की रीता चौधरीले घरको आर्थिक अवस्था राम्रो नभएकै कारण अरुको घरमा कम्लरी बस्नुप-यो । विसं २०६३ मा कक्षा ५ उत्तीर्ण गर्नुभएकी रीताले पढाइलाई निरन्तरता दिन कम्लरी बस्नुभएको थियो । तर उहाँको पढ्ने सपना पूरा भएन । कम्लरी बसेपछि उहाँले पढाइ छाड्नुप-यो ।

 ‘घरको आर्थिक अवस्था कमजोर थियो । घरमा कामसँगै पढाउने भनेपछि एकजनाको घरमा कम्लरी बसेँ’ उहाँले भन्नुभयो– ‘कम्लरी बसेपछि पढ्ने सपना पूरा भएन । अरुकै घरमा काम गरेर समय बित्यो ।’ कम्लरी छाडेर गाउँमै सञ्चालन भएको नौ महिने अनौपचारिक शिक्षा लिएर पुनः विद्यालय पुग्नुभएकी रीताले ७ कक्षा भन्दा माथि औपचारिक शिक्षा लिन सक्नुभएन । कक्षा ७ उत्तिर्ण गर्नुभएकी उहाँले आर्थिक अवस्थाकै कारण पढ्न सक्नुभएन ।

त्यसपछिका एक दशक अरुकै घरमा ज्याला मजदुरी गरेर जीविका चलाउनुभएकी रीता यतिबेला व्यावसायिक बन्ने प्रयत्नमा हुनुहुन्छ । गाउँकै साथी मुक्तकम्लरी सरस्वती थारूसँग मिलेर यही साउन ६ गतेबाट खाजा, नास्ता पसल सञ्चालन गर्नुभएको छ । नेपाल युथ फाउण्डेशनको आर्थिक सहयोगमा १० दिने खाजा नास्तासम्बन्धी तालिम लिनुभएका रीता र सरस्वतीले गाउँमै खाजा पसल सञ्चालन गर्नुभएको हो ।

ज्याला मजदूरी गरेर जीवन निर्वाह गर्दै आउनुभएका उहाँहरूले खाजा पसल सञ्चालन गरेपछि अरुकामा काम गर्नुपर्ने बाध्यता हटेको छ । त्यतिमात्र होइन आफ्नो मेहनतले कमाएको थोरै पैसा पनि ठूलो लाग्ने सरस्वती बताउनुहुन्छ । ‘दिनभर अरुकामा काम गरेर जीवन चलाउनुपर्ने स्थिति थियो । दश दिनको तालिमले व्यवसायी बनायो’ उहाँले भन्नुभयो– ‘अब यसैमा मेहनत गरेर सिकेको सीपलाई व्यावसायिक बनाउने सोचाइ छ ।’

संस्थाले ८५ जना मुक्त कमैया महिला, एकल महिला र मुक्तकम्लरीलाई खाजा नास्ताको परिकार बनाउने तालिम दिएको थियो । तालिमसँगै २५ हजार रुपैयाँ बराबरको भाँडाकुँडा पनि  सहयोग गरेको छ ।  भजनी नगरपालिका–४ खैलाडकी मुक्तकम्लरी निलम चौधरीले पनि  साउन ९ गतेबाट खाजा पसल शुरु गर्नुभएको छ । घरायसी काममा व्यस्त रहने निलम आजभोलि समोसा, चाउमिन, पकौडा, चटपटेलगायत परिकार बनाएर बिक्रि गर्नुहुन्छ । ‘घरको काम, बालबालिकाको हेरचाहमै दिन बिताउनुपर्ने बाध्यताबाट तालिमले व्यावसायिक बनायो’ उहाँले भन्नुभयो– ‘अब यही व्यवसायलाई निरन्तरता दिएर आत्मनिर्भर बन्ने आशा गरेकी छु ।’

त्यो तालिम लिएका ३२ जना मुक्तकम्लरीले व्यवसाय शुरु गरेका छन् । टीकापुर शिवनगर शिविरमा बस्दै आउनुभएकी पुष्पा थारूको समस्या पनि रीता र सरस्वतीको भन्दा फरक छैन । घरको आर्थिक अवस्थाले कम्लरी बस्नुपरेको बाध्यता छिचोल्दै आउनुभएकी पुष्पाले विगत एक वर्षदेखि खाजा पसल सञ्चालन गर्दै आउनुभएको छ । 

अरुले पकाएको देखेर सुरु गरेको खाजा पसल चलाउँदै आउनुभएकी पुष्पा १० दिनको तालिमले व्यवसायमा परिपक्व भएको बताउनुहुन्छ । ‘सीप सिकेर काम गर्दा राम्रो हुँदोरहेछ भन्ने लागेको छ । पहिला व्यापारबाट भविष्य सुनिश्चित नदेखेकी मैले आजभोलि भविष्य देख्न थालेकी छु’ पुष्पाले भन्नुभयो– ‘कामको सिलसिलामा भारत गएका श्रीमान्लाई बोलाएर यही पेशामा लगाउने सोच छ ।’

टीकापुरकै सङ्गीताले पहिलेदेखि किराना पसल सञ्चालन गर्दै आउनुभएको थियो । उहाँका श्रीमान्ले फ्रेसहाउस सञ्चालन गर्नुभएको छ ।  मुक्तकम्लरी सङ्गीताले खाजा बनाउने तालिम लिएपछि किरानासँगै खाजा पसल थप गर्नुभएको छ । व्यावसायिक रूपमा आफू परिपक्व भएको सङ्गीताको भनाइ छ । घहामी पहिले पनि सानोतिनो व्यवसाय गरेर जीविकोपार्जन गर्दै आएका थियौँ’ सङ्गीताले भन्नुभयो– ‘घरायसीदेखि बालबालिकाको स्कुलको खर्च सबै व्यवसायले धानेको छ ।’

कैलारी गाउँपालिका हसुलियाकी निर्मला चौधरी दुई वर्ष कम्लरी बस्नुभयो । पढ्ने समयमा आर्थिक अभावका कारण अरुकोमा कम्लरी बस्नुभएकी निर्मला ७ कक्षाभन्दा माथि पढ्न नसकेकामा दुःख व्यक्त गर्नुहुन्छ । अहिले उहाँ रेष्टुरेन्ट सञ्चालनको तयारीमा हुनुहुन्छ । 

सरकारले विसं २०७० असार १३ गते कम्लरी मुक्त घोषणा गरेको थियो । विभिन्न सङ्घसंस्थाको सहयोगमा तालिम लिएरै आजसम्म छ सयभन्दा बढी कम्लरी आत्मनिर्भर भएका छन् । कैलालीमा चार हजार ७४ जना पूर्व मुक्तकम्लरी छन् । त्यसमध्ये दुई हजार पाँच सयसँग मात्रै कम्लरी परिचयपत्र छ । बाँकीले अझै परिचयपत्र पाउन सकेका छैनन् । परिचयपत्र पाएकाहरूले राज्यबाट पाउनुपर्ने सेवा सुविधा पाउन नसकेको मुक्तकम्लरीहरू बताउँछन् ।

‘राज्यले मुक्तकम्लरीको व्यवस्थापनमा ध्यान नदिँदा आज कैयौँ पूर्वकम्लरीले दुःख पाइरहेको अवस्था छ । सङ्घसंस्थाको सहयोग र समन्वयमा केही मुक्तकम्लरी आफ्नो खुट्टामा उभिन सक्ने भएका छन्’ मुक्तकम्लरी विकास मञ्च कैलालीकी अध्यक्ष विन्द्रा चौधरी भन्नुहुन्छ– ‘स्थानीय सरकारले मुक्तकम्लरीको अभिभावकत्व निर्वाह गर्नुपर्ने हो, त्यो हुनसकेको छैन ।’ आर्थिक अभावकै कारण मुक्त कम्लरीले पढाइ छाड्नुपर्ने स्थिति आएको उहाँको भनाइ छ ।